|
die stemlose "Bush-boy" (boesman? jong seun? of raspejoratief?) word opgevolg in 'n
reeks gedigte waarin boesmansprekers(1) wel deeglik stemhebbend is,
en kommentaar lewer op hul steeds verswakkende
lewensomstandighede onder kolonialisme. In "Song of the Wild
Bushmen" verklaar 'n uitdagende spreker:
Thus I am lord of the Desert Land,
and I will not leave my bounds,
To crouch beneath the Christian's hand,
And kennel with his hound:
To be a hound, and watch the flocks,
For the cruel White Man's gain -
No! the brown Serpent of the Rocks
His den doth yet retain;
And none who there his sting provokes,
Shall find its poison vain!
(1989: 11-12)
Dié gedig suggereer reeds die verlies van die prekoloniale
lewenstyl waar die boesman "lord of the Desert Land" was, maar
behou tog 'n uitdagende toon, ten spyte van verwysings na
verknegting "beneath the Christian's hand". Die sonnet, "The
Bushman", beskryf die doodsoomblikke van 'n boesman wat met sy
gesin beleër is deur 'n kommando:
...........................His secret lair,
Surrounded, echoes to the thundering gun,
And the wild shriek of anguish and despair!
He dies - yet, ere life's ebbing sands are run,
Leaves to his sons a curse, should they be friends
With the proud 'Christian-Men' - for they are fiends!
Hierdie empatie wat die nuut-gearriveerde Skotse digter-boer met
die bedreigde boesman verwoord, is treffend veral in die tyd
waarin
dit geskryf is. Eers in 1896 sou M.H. Neser in Afrikaans "Di
klaagliid fan di laaste Boesman" in "Ons Klyjntje" publiseer, wat
begrip toon van Afrikaanse kant vir die lot van hierdie groep
gekolonialiseerdes.
In "The emigrant's cabin" (1989: 25-33) voer die digterspreker
'n
gesprek-in-rym met sy gefantaseerde gas, Fairbairn. Hy gee
'lokale
kleur' aan sy vers deur die invoer van frases en woorde in
Afrikaans, en tipiese Afrikaans-Hollandse name vir diere en
gebruiksartikels. Die Khoi-meisie, "Vytjè Vaal" word in boeretaal
geroep: "Meid, roep de Juffrouwen naar't middagmaal", en op tafel
word 'n reuse-fees speels aangebied:
(...) roasted springbok, spiced and larded
well;
A haunch of hartèbeest from Hyndhope Fell;
A paauw, which beats your Norfolk turkey
hollew;
Korhaan, and Guinea-fowl, and pheasant
follow;
Kid carbonadjes, à-la-Hottentot (...)
Die skaapwagter Flink bring 'n boodskap van 'n besoekende Xhosa-
hoof: "Powána wagh'/Tot dat de Baas hem binnenshuis zal
vraagh".
Die speelse elemente waaruit "The emigrant's cabin" opgebou is,
suggereer 'n intense bewussyn by die digter van die multitalige
en
multikulturele grensgemeenskap waarin hy hom bevind, en gee
vandag
|
|
("Letters from South Africa 1", in Peirera en Chapman 1989: 140-
148), met uittreksels uit destydse hofsake van slawe teen base,
en
base teen slawe. (Hierdie brief bied nuttige agtergrondskennis
vir 'n beter begrip van André P. Brink se roman
Houd-den-bek,
1986, oor die slawe-opstand van 1826 in die Roggeveld.)
Maar dis veral Pringle se kortverhaal, "Pangola - An African
Tale"
wat boeiende leesstof bied wanneer kulturele wisselwerking tussen
die vroeë setlaarboere van die Oos-Kaap en die boesmans in
die
fokus staan.
Pangola - An African Tale (1831)
Die vroegste Suid-Afrikaanse verhaal van 'n wit outeur waarin 'n
swart hooffiguur optree, is nie soos Siegfried Huigen (1996: 140)
onlangs beweer het Jacob Lub se "Het zwarte gevaar" uit 1913 nie,
maar Thomas Pringle se "Pangola - An African Tale" uit 1831. Die
hoofkarakter, Pangola, is 'n boesman wat na mishandeling in diens
van 'n boer die berge in vlug en saam met ander vlugtelinge 'n
bandiete-groep vorm wat terreur saai onder die boere. In
konfrontasie met sy gewese baas, Diederik Kruger, wat wil
hê dat hy
oorgee en 'huis toe' kom waar alles vergewe sal wees, verklaar
Pangola homself onwrikbaar teen versoening en formuleer sy eie
swaargevonde 'waarheid' as volg:
"Nay, myn baas!" replied the Bushman, "the
past can never be forgotten. That day, when I lay
prostrate under the agter-os-sjambok, - you
and your kinsman Bronkhorst may forget it, but I, never.
Never more shall I cringe under the white man's lash; never
more eat the bread he offers, embittered by his contempt.
Hunger, thirst, nakedness, I can bear as my fathers have borne.
I can live like the wild hound of the desert; but not like the
household dog of your kraals, to be fed, and scorned, and
fetttered, and beaten at your pleasure. Your commandos have
indeed dispersed my tribe and destroyed my kindred; but the
wilderness and its wild freedom are still my heritage, and I
will never yield them again but with my life"
(1989(1831): 161; my kursivering).
Veral teen die agtergrond van die doelstellings van die huidige
Waarheids- en Versoeningskommissie (in 1995 in die lewe geroep)
is die verhaal besonder insiggewend. Die Afrikaanse boer, Kruger,
bied onvoorwaardelike vergifnis aan. Pangola weier dit, omdat hy die
wrede fisiese marteling wat hy moes ondergaan nooit kan vergeet
nie ("the past can never be forgotten"), en by implikasie ook nooit
kan vergewe nie. Hy verkies die lewe as 'n gedoemde uitgeworpene in
die wildernis ("the wild hound of the desert") eerder as dié
van 'n minderwaardige skepsel in die boer se diens ("the household dog
of your kraals").
Uit Pringle se Narrative of a Residence in South Africa
(1835) blyk dat dié verhaal gebaseer is op die
wedervaringe van 'n
boesman genaamd Dragoener:
A band of native banditti had for some time past established
themselves among the rocks and woods of the Neutral Ground
[HvV: die buffersone], composed partly of wild
Bushmen from the north-east, partly of tame
Bushmen (as they are termed), who had absconded from the
service of the boors (...) This band of desperadoes were
reported to be under the command of a Bushman named Dragoener,
who had formerly been in the service of our neighbour Diederik
Muller, but who, on being flogged on some occassion by a
kinsman of his master's, [HvV: Van Bronkhorst] with an
agter-os-sjambok (a tremendous whip of
rhinoceros hide), had fled to the desert, and sworn eternal
enmity to the colonists. He had at length become the
captain of this band of freebooters, and under his enterprising
guidance their depredations became every day more extensive and
formidable.
(1966 (1835): 222; my kursivering)
Die fiksionaliseringsproses wat uiteindelik resulteer in "Pangola
- An African Tale" het onder andere dus met naamgewing te make:
Dragoener word Pangola,
Diederik Muller word Diederik
Kruger. Hoewel die boer se gefiksionaliseerde naam
dieselfde gevoelswaarde dra ('n algemene van wat sy Afrikaanse
identiteit aandui), is die fiktiewe naam Pangola, 'n minder
gelukkige keuse, omdat dit, anders as "Dragoener" (waarskynlik
'n
vervorming van Draghoender, sien Peires 1984: 99-104)
'n
Nguni-klank suggereer, en daarmee 'n swart identiteit. Hoe ookal,
Pringle beskryf as grensboer verontwaardig hoe dié
Dragoener-groep
onder andere drie van sy broer se perde gesteel het, en dit toe
opgeëet het ("devoured by these robbers").
Hierdie houding van die verontwaardigde grensboer wat self gesorg
het dat daar 'n kommando agter die boesmangroep aan gestuur is
om
hul uit te delg (Wahl, 1970: XXI), is teenstrydig met Pringle se
houding as filantropiese idealis:
As a philanthropic idealist he believed in a frontier policy
based upon the civilising influence of education and
Christianity, rather than upon garrisons and commandos (Wahl,
1970: XXXI).
Dié onversoenbare teenstrydighede waarmee Pringle worstel
(enersyds
as bedreigde grensboer en andersyds as filantroop), vorm een van
die boeiendste elemente in sy geskrewe tekste. In die passasie
oor
die geskiedenis van Dragoener (in die Narrative)
onderbreek hy sy verhaal, weliswaar effens halfhartig, om die
boesmans te verdedig:
These freebooters might have been able, perhaps to make out
a good case against the colony, had they been heard in
their own defence. The country which we now occupied had
belonged very probably to their ancestors
(1966: 223, my
kursivering).
Maar indertyd is daar nie sprake van 'n geleentheid waar gereg
uitgeoefen kan word nie. Die wet van die grensgebiede is die wet
van die oerwoud - geweld, opgevolg met bloedige wraak en
weerwraak:
"Commandoes of boors were then sent out after the usual mode
(...)
Dragoener and most of his boldest comrades being slain, the rest
were taken prisoners, and the band effectually broken up" (1966:
223).
Pringle se erkenning, as Skotse setlaar in die buffersone aan die
oosgrens, dat die land wat hy en sy mense bewoon waarskynlik aan
die boesmans se voorouers behoort het, en dus wederregtelik in
beslag geneem is, is veral in die post-1994 periode besonder
frappant. Een van die mees omstrede wetgewings vandag is die reg
op
restitusie van onteiende grond. Maar dit gaan slegs terug tot
1913,
sodat die nasate van die boesmans as mees periferale groep in die
samelewing steeds enige kans op reparasie verbeur.
Uit 'n vergelyking tussen "Pangola - An African Tale" en die
relevante passasie in Narrative of a residence in South
Africa (1966: 222-223) blyk dat die gefiksionaliseerde
weergawe (in "Pangola") veral 'n besonder simpatieke uitbeelding
van die boesmanfiguur bied, terwyl die feitelike passasie (in die
Narrative) hoofsaaklik te make het met die troebelasies
van die grensboere. Deur direkte of indirekte weergawe van
Pangola
se gedagtes en emosies in die verhaal word die leser se simpatie
by
wyse van groter begrip gewek. Ná veldkornet Van Bronkhorst
op
Pangola geskel en gevloek het, staan die boesmanwerker op vir sy
regte as mens:
...he told the furious Van Bronkhorst to his beard that he was
a man as well as he; that God had made them
equal; and though the white man had seized the land, and
enforced the labour of his countrymen, yet no law either of God
or man had condemned them to submit to indignities which even
the slaves of the Christians would not tamely endure
(1989: 160; my kursivering).
In hierdie uitdrukking van die idees van die Verligting
("vryheid, gelykheid en broederskap") in die mond van die boesman, is
Pringle die filantroop duidelik aanwesig. Alhoewel die karakterisering
in dié opsig altemit nie heeltemal oortuigend is nie, toon
Pringle in die detail-inkleding van die verhaal 'n besondere
kennis van die oosgrens-maatskappy, asook boesmankultuur en gewoontes, wat
hierdie vroeë Afrika-verhaal vandag nog boeiend maak. So word
Pangola se herkoms beskryf: "He had been made captive in early
boyhood, with other children of a Bushman Kraal, in one of the frequent
incursions or commandos (...) undertaken by die
Christian Colonists against the native tribes" (1989: 159). In die
Narrative word meer eksplisiet vertel van die "legalised
butcheries of the Bushman race" (1966: 229). Wat in die verhaal
verswyg word, is dat mans gewoonlik voor die voet afgeslag is,
soos dikwels ook vrouens (1966: 226), en dat hierdie kinders wat as
bediendes weggevoer is, dus die getraumatiseerde oorlewendes was
van wreedaardige slagtings op hul ouers, en die totale
vernietiging van hul tradisionele lewenswyse. Ook die manier waarop Pangola
se vrou hom na gewelddadige afstraffing met die sambok ("his back
and limbs were miserably mangled and streaming with blood") daagliks
dokter met gekneusde blare van die boegoe-plant, tot die
wonde genees (1989: 160), getuig van Pringle se kennisname van
inheemse kure.
Wat taalgebruik betref, is 'n stilistiese analise van "Pangola
- An African Tale" boeiend. Die boesmanfiguur word "the African"
genoem, wat uit streng-etnografiese oogpunt nie korrek nie, maar by
implikasie suggereer dit Pringle se siening van homself as Skot
of buitelander teenoor inheemse inwoners van Suid-Afrika as
Afrikane ("Africans"). Aansluitend hierby is dit opvallend hoe dikwels in
die verhaal boesmanfigure met diere vergelyk word. Na hy geslaan
is, lê Pangola soos 'n slang in die stof: "the African was
left like a skotched snake writhing in the dust" (1989: 160). In sy
latere gesprek met Diederik Kruger, wat hom wil oorreed om terug
te keer na die beskawing, sê Pangola dat hy liewer soos 'n
wilde hond in die woestyn wil lewe, as om soos 'n huishond
oorgelewer te wees aan sy baas (1989: 161). Die hondbeelde word voortgesit op die
volgende bladsy wanneer die kommando-leiers geskok is "to see
white men submit tamely to 'Bushmen dogs'" (1989: 162). Aan
die slot van die verhaal is daar 'n bloedige konfrontasie tussen die
kommando en die omsingelde boesmans in 'n grot. 'n 'Mak' boesman-
spioen word gestuur om die opstandiges in die grot te beveel om
oor te gee. As hy terugkom by die boere, gillend soos "a wild beast"
steek daar twee pyle deur sy wange in sy tong in:
Two arrows of polished reed, thrust through the flesh of the
wretch's cheeks, projected like the tusks of the African
wild hog, while their barbed points, embued in deadly
poison, were infixed in the tongue that had betrayed his
kinsmen to their pursuers
(1989: 163; my kursivering)
Uiteindelik sterf Pangola in die skermutseling soos 'n gekwetste
luiperd: "mortally wounded, (he) flung himself like a hunted
leopard upon his ancient foe the veld-cornet" (1989: 164;
my
kursivering).
Die boesmanfigure in hierdie verhaal word dus beurtelings
vergelyk met 'n slang, 'n wildehond, 'n mak hond, 'n wildevark, 'n
gekwetse luiperd. Dié vergelykings suggereer kennis van die gedrag
van hierdie diere by die skrywer wat op die manier sy verhaal 'lokale
kleur' gee. Maar verder impliseer dit ook iets van die opvatting
in die neëntiende eeu dat die boesmans nader aan die
instinktiewe natuur en wildedier staan as aan die mens (vergelyk Von Wielligh,
1921: en die NG Kerksinode-debat in 1903: "Is die Boesman 'n dier
of 'n mens?")
Die verhaalstruktuur is siklies: dit begin met die verknegte
Pangola, wat hom by die boer bevind as gevolg van geweld teen sy
mense: "made captive in early boyhood, with other children of a
Bushman Kraal, in one of the frequent incursions or
commandos" (1989: 157). Dit eindig met Pangola wat sterf
in 'n soortgelyke ongelyke geveg tussen berede boere en
omsingelde boesmans - gewere teen pyl-en-boë: "I die in arms against
the Christians - the murderous Christians who destroyed my race."
As kontak, kommunikasie en konflik as verskillende moontlikhede
van kulturele wisselwerking gesien word, bestryk Pringle se verhaal
al hierdie stadia. Ná konflik teen sy kraal, word die 'wilde'
Pangola 'mak' gemaak, en leer by implikasie die taal van sy meester
(Afrikaans of gebroke Nederlands) soos wat hy sy eie taal
verleer. Na veldkornet Van Bronkhorst se geweldorgie teen Pangola (d.i.
konflik) ontketen dit opnuut 'n ketting van geweld. Diederik
Kruger probeer as kommando-lid wat die boesmans jag, om te kommunikeer
met Pangola (waarskynlik word hierdie gesprek in Afrikaans gevoer,
soos wat die woorde "myn jong" op bladsy 161 suggereer). Dit is egter
te laat vir kommunikasie. Na die vlugtige moment van kontak en
toenadering, intensiveer die konflik. Die spioen wat gestuur word
om die groep mondelings te oortuig om oor te gee (deur
kommunikasie in hul eie taal), se verraderlike tong (medium van kommunikasie)
word met gifpyle deurboor - 'n simboliese gebaar van die finale
beëindiging deur Pangola se mense van enige verdere
kommunikasie. Na die fatale slotgeveg kommunikeer Pangola nog eenmaal met die
kommandolede, nadat hy noodhulp geweier het:
You cannot save my life, if you would (...) and, if you could,
I should receive it back only to be doomed, by laws which I
disclaim, to a more ignominious death. I die in arms
against the Christians - the murderous Christians who destroyed
my race.
(1989: 164; my kursivering)
Sy sterwenswoorde wys op strak kulturele verskille. Die boere het
'n ander regstelsel met wette wat hy ontken, en hulle is
'moorddadige Christene' - het 'n geloof wat vir die boesmans net
doodslag inhou. (Dit is 'n algemene verskynsel uit die tekste in
die agtiende en neëntiende eeu dat die wit boere as 'Christene'
gesien word deur die eerste inheemse inwoners van die land,
waaronder merendeels negatiewe assosiasies verstaan word. Hoe dit
die sendingaksies beïnvloed het, is 'n interessante vraag. Die
verskillende sendingstasies onder die boesmans, o.a. by Torenberg
onder Erasmus Smit in 1815, was in ieder geval geeneen besonder
suksesvol nie, en geeneen van lange duur nie. Hiervoor is die
redes waarskynlik onder andere te vind in die kultureel-onsensitiewe
aanpak: geen noemenswaardige pogings om die boesmantale of
-kultuur te leer nie, die enorme kultuur- en klasse-verskille tussen die
sendelinge en hul gemeentes, asook die reeds ver gevorde
verbrokkeling van die boesmans se kommunale gemeenskapstrukture.)
Pringle se verhaal kan dus gelees word as 'n verhaal van kontak,
kommunikasie en konflik, met 'n sekere mate van kulturele
wisselwerking wat plaasvind - genoeg om die ander groep se taal
aan te leer, en sy lewenswyse te leer ken, maar nie genoeg om fatale
konflik te vermy nie.
Die uitbeelding van Pangola as karakter is nie dwarsdeur volkome
oortuigend nie. In 'n woordewisseling met Van Bronkhorst, voor
laasgenoemde hom afransel, uiter die boesmanwerker die frase "God
had made them equal" met verwysing na Afrikanerboer en boesman.
Hierdie frase eggo die Verligtingsretorika ("gelykheid, vryheid
en broederskap") in die mond van 'n karakter wat veronderstel is om
kort gelede nog 'n "wilde" boesman te gewees het, sonder westerse
opvoeding of kennis van die westerse beskawing. Dit lyk my
duidelik dat Pringle die filantroop hier deur Pangola aan't buikspreek is.
Wat hierdie momentele "slippage" of lapsus in die register egter
besonder veelseggend maak, is dat Pringle in die intertekstuele
passasie in die Narrative (1966: 222-223) die feitelike
gebeure rondom Dragoener hoofsaaklik vanuit die bedreigde en
beroofde setlaarboere se perspektief vertel. Hy noem slegs in 'n
terloopse onderbreking van twee sinne die 'moontlikheid'
("perhaps...a case against the colony") en 'waarskynlikheid'("the
country...belonged very probably to their ancestors") dat sy
verhaal van onreg wat die boere aangedoen is, altemit op
verkeerde aannames gebaseer kan wees. Sy hoofbetoog is egter een van
uitbuiting van die boere. Die Narrative was in 1826
gereed vir publikasie (sien voorwoord, Struik-publikasie 1966).
"Pangola", waarin die hoofperspektief op die gefiksionaliseerde verhaal van
Dragoener uit-en-uit dié van die uitgebuite en berooide boesmans
is, verskyn in 1831 in druk. Dit kan aangeneem word dat die
verhaal veel later geskryf is, tien teen een toe Pringle al terug was in
Engeland. Die nooddurf van praktiese omstandighede van die
setlaarboer wat bedreig word deur die boesmans is lankal
agtergelaat. Pringle skryf nou vanuit 'n teoretiese kyk op die
koloniale verhoudinge en vanuit die intensiverende stryd vir die
afskaffing van slawe. Hy kan homself nou die luukse van die
teoretiese idees van die Verligting gun in sy uitbeelding van
koloniale verhoudinge. Dit is waarskynlik hierdie teoretiese
standpuntinname van Pringle, ver verwyder van die nypende
daaglikse lewe én die diskoers van geweld in die grensgebied, wat in
Pongola se dialoog neerslag vind wanneer hy beweer "God had made
them (us) equal".
Hoewel die karakterisering van Pongola dus nie konsekwent
oortuigend is nie, is "Pangola - An African Tale" nietemin 'n
memorabele verhaal as gevolg van die streng volgehoue
spanningslyn, geskakeerde dialoog en 'lokale kleur' in die uitbeelding van
kulturele wisselwerking tussen grensboere en boesmans. Gelees
saam met die nie-fiktiewe interteks in Narrative of a Residence
in South Africa bied dit besondere insig in die
vroegneëntiende
eeuse groepsverhoudinge soos weergegee in die konflikterende
diskoers van grensboer-filantroop Pringle.
* * *
Notas
1. Ek gebruik deurlopend
die benaming 'boesman' met 'n klein lettertjie in navolging van
resente praktyk, sien Gordon, 1997)
Bibliografie
Gordon, Robert J. 1997. Picturing Bushmen. The Denver African
Expedition of 1925. Cape Town: David Philip.
Huigen, Siegfried. 1996. De weg naar Monomotapa.
Amsterdam: Amsterdam University Press.
Peires, J.B. 1984. Piet Draghoender's Lament. South African
Outlook. Julie:99-104.
Pereira, Ernest & Chapman, Michael. (eds.). 1989. African
Poems
of Thomas Pringle. Pietermaritzburg: University of Natal.
Pringle, Thomas. 1966 (1835). Narrative of a Residence in
South
Africa. Cape Town: Struik.
Wahl, John Robert (ed.). 1970. Poems Illustrative of South
Africa. African Sketches: Part One. Cape Town: Struik.
|
