Edward Burke.............
In Karel Schoemans Verkenning krijgt de lezer een blik op de Zuid Afrikaanse maatschappij in een vormende periode uit haar geschiedenis door de ogen van een niet-Afrikaner.
Omdat ik Ier ben, is dit artikel echter ook het werk van een niet-Afrikaner. Toch zijn er, ondanks de aanzienlijke afstand tussen Ierland en Zuid-Afrika, vele aspecten van de vroeg negentiende eeuwse Zuid-Afrikaanse maatschappij die met de vroeg negentiende (en zelfs twintigste) eeuwse Ierse maatschappij overeenkomen. |
|
|
Onse angeltjie het dit nou reggekry om sy tentakels tot in Ierland uit te strek. Daarom plaas ons hierdie Ierse perspektief op die eerste Iers-Afrikaanse skrywer, Karel Schoeman. Maar ons wil eers 'n oomblik van stilte vra terwyl ons dieper oor die hele saak dink:
Hoe kom dit dat ‘n Ier in Dublin sit en Verkenning lees? Hoe is dit dat hooggeleerde Afrikaanse lesers in Pretoria, Bloemfontein, Kaapstad, Schoeman se werk vervelig vind en nie sy romans lees nie? Sulke vrae laat jou weer onthou van die opwinding toe jy James Joyce se Ulysses die eerste maal gelees het. Dit laat mens wonder oor Ierse letterkunde, oor die aard van Schoeman se oeuvre.
Hoe lyk 'n mens as jy in Suid-Afrika groot geword het, en jy lees oor Ierland, jy lees Ulysses? Hoe affekteer die leser se linguistiese en kulturele agtergrond sy of haar begrip van 'n ander letterkunde? Helize van Vuuren |
Het aspect dat mij het meest interesseerde, was de vele groepen die deze maatschappij uitmaakten ten tijde van dit verhaal. Ik heb dus geprobeerd om deze groepen ruwweg in te delen en vervolgens om een aantal voorbeelden van deze groepen te analyseren om vast te stellen wat voor soort beeld Schoeman schildert van het toenmalige Zuid-Afrika.
Kapenaars, Boeren en Christenen
Wat mij opviel toen ik Verkenning las, was dat de vertegenwoordigers van de Nederlands/Afrikaans-talige inwoners van Zuid Afrika in ongeveer drie categorieën konden worden ingedeeld: de eerste groep bestaat uit de inwoners van de Kaap, de Kapenaars of met andere woorden "oorlewende(s) ... uit die Kompanjiestyd..." (1996:67). De tweede groep werd gevormd door de boeren, de mensen die probeerden zich een leven te maken op het onherbergzame en soms vijandige veld. En de derde groep die mijn aandacht opving, bestond uit de zendelingen die hun christelijk geloof aan de "heidenen" wilden verkondigen.
De Kaap
De Nederlandse reiziger die de hoofdfiguur van het verhaal is, krijgt reeds vroeg na zijn aankomst aan de Kaap een samenvatting van de eigenschappen van de inwoners van de Kaapse kolonie.
Dit gebeurt in de loop van een discussie gevoerd door de drie jonge officieren van het Nederlandse garnizoen die samen met dokter Lichtenstein, denDuitse huisarts vaan de Gouverneur, het tafelgezelschap vormen bij een maaltijd in de Gouverneurs-residentie. Nadat de reiziger hen over de jongste nieuws uit Nederland en Europa heeft geïnformeerd, worden de officieren geleidelijk "meer ontspanne en vryer in hul gesprek" (1996: 20). Langzamerhand beginnen zij over de inwoners van de Kaap te praten. Zij praten heel openlijk over onder meer "die rykdom en die pretensies van die vooraanstaande Kaapse gesinne en die korrupsie onder die plaaslike amptenare..." (1996: 20).
Er ontstaat daarna een bijkans tienerachtig gesprek, alweer geleid door de officieren, over Kaapse "dames" (een woord dat enigzins sarcastisch gebruikt wordt). Het aanvankelijke beeld van de Kaapse vrouwen dat de lezer hieruit vormt, is op zijn minst gezegd tamelijk vernederend. Later in deze discussie verneemt men nog meer over de locale vrouwen:
Inderdaad - miskien (is hulle) nie so verfynd soos die Europese kenner gewoond is nie, nie heeltemal so elegant nie, nie besonder modieus nie, geen groot verstandelike vermoëns of pretensies nie, nie eers ‘n besonder goeie opvoeding nie... (1996: 21).
Onmiddellijk na deze beledigende opmerking wordt dit beeld verder versterkt door de uitlating van Van Cloon:
En daarby, daarby - geen styfheid nie, geen aanstellings nie, inteendeel, ‘n vryheid en ‘n spontaneïteit wat die vreemdeling selfs daartoe sou kan verlei om meer te verwag as wat hom ooit toegestaan sal word (1996: 21).
De ongunstige toon van deze discussie is een voorspelling van de over het algemeen negatieve beschrijving van Kaapse mensen. Schoeman schildert hun als een maatschappij die aan ouderwetse manieren en geveinsde beschaafdheid kleeft. Zij zijn voorts een groep mensen die bijna helemaal geen invloed van de Verlichting vertonen.
|
|
|
Nadat Schoeman in 1959 die Rooms-Katolieke geloof aangeneem het, vertrek hy in 1961 na Ierland vir opleiding as priester. Hy keer uiteindelik egter terug na Bloemfontein in 1964 en die gewone siviele lewe. Schoeman skryf in dagboekvorm in Berig uit die vreemde (1966) en Van ‘n verre eiland (1968) oor sy ervaring van Ierland, sy mense, geskiedenis en letterkunde. Die roman, By fakkellig, verskyn ook in 1966. Ander publikasies oor Ierland is Uit die Iers (1970), Helde van die rooi tak (1973), Gode, helde en konings (1975), en Finn en sy mense (1976). By fakkellig is vollediglik gesitueer in ‘n laat agtiende eeuse Ierland. ‘n Sterk bewussyn van die Franse Rewolusie en die invloedryke idees van die Verligting, gee in Ierland aanleiding tot ‘n gewelddadige maar onsuksesvolle opstand van die Ierse boerebevolking teen die Engelse heersersklas. David, seun en broer van ‘n landgoed-eienaar, se simpatie en uiteindelik daadwerklike betrokkenheid by die arm uitgebuite boeremense se stryd, ly tot sy eie ondergang. André P. Brink wys in ‘n 1973-Standpunte-artikel, "Op soek na Afrika", daarop dat Schoeman hier ‘n "roman engagé oor Suid-Afrika" van die sestigerjare geskryf het: ...vervang Engelse deur blankes en Iere deur swartes, en die situasie is tot in fyn besonderhede identies. Of die twee situasies histories so presies eners is, is nie ter sake nie: Schoeman máák hulle eners. Daarmee bewerkstellig hy die vorm van betrokkenheid wat Satre 'skuinsverwysing' sou genoem het. (Soos wanneer mens in die aand ‘n dowwe ster probeer raaksien deur juis verbý hom te kyk na ‘n ánder ster.) Op dié manier ontkom Schoeman aan gevare van die gebruiklike littérature engagée waar die oppervlakkige herkenbaarheid van gegewens dikwels ‘n groter patroon bederf. Deur oor Ierland te skryf, kan hy meer - en suiwerder - oor Suid-Afrika praat (1973:7).Dat die aard van Schoeman se betrokke-skrywe nogal kompleks en genuanseerd is, en nie vir alle lesers so voor-die-hand-liggend nie, is duidelik uit J.C.Kannemeyer se bespreking van die roman in die tweede deel van sy literatuurgeskiedenis: Dit is ‘n stuk geskiedenis (die Ierse opstand teen Engelse oorheersing: HvV) wat ook - al is dit vaagweg en op die periferie - ‘n parallel met die Suid-Afrikaanse rassespanninge in die sestigerjare van die twintigste eeu vorm (1983:530; my beklemtoning).Die subtiliteit van die verhouding tussen die Ierse boustof en die geïmpliseerde toepassing op die leefwâreld van die destydse Afrikaanse leser maak van By fakkellig ‘n geraffineerde roman soos min ander in die Afrikaanse literatuur. Helize van Vuuren |
Hun ouderwets gedrag wordt aanvankelijk aan de lezer voorgehouden wanneer de reiziger aan Johannes Teubes is voorgesteld, en die hem uitnodigt om aan een gebedsdienst bij zijn oom deel te nemen. (Zijn oom, die door zijn neef Johannes Teubes de Oude genoemd wordt, is een "vooraanstaande" lid van de Kaapse maatschappij). De beschrijving van Teubes "de jonge" (die men anders niet goed leert kennen) door de reiziger is niet direct vleiend:
...die man...is duidelik ‘n Kapenaar: dit toon sowel die verwronge Nederlands wat hy in my eer praat as sy voorkoms, die sleg gesnyde hare en sleg passende klere wat onder plaaslike mans algemeen is (1996: 50).
Deze genadeloze opsomming toont het arrogantie van de 'beschaafde jonge Europeër' tegenover zijn 'kleinbroertjes' aan de Kaap. Inderdaad, deze arrogantie komt ook later te voorschijn bij een theateropvoering die door de reiziger wordt bijwoond:
Die toneelgangers uit Europa (EB: met inbegrip van de reiziger zelf) wat die stuk ken, lag beleefd vir ‘n teks wat lankal reeds vertroud is ... terwyl die plaaslike mense vir wie alles nuut is hier soos elders spontaner en uitbundiger is in hul reaksies, sommige van hulle waarskynlik verras deur die feit dat hulle die Frans kan verstaan (1996: 92; mijn kursivering).
Deze passage toont aan dat de plaatselijke mensen noch goed onderlegd zijn in Europese cultuur, noch een goede kennis van Europese talen hebben. Zij zijn met andere woorden precies het tegenovergestelde van de reiziger zelf.
De reizigers beschrijving van de Kaapse "presieses en...fynes" is even onvleiend.
Mnr. Teubes "de oude" wordt even bespottelijk beschreven als zijn neef:
‘n Skraal klein mannetjie met ‘n ouderwetse pruik en ‘n snuifkleurige pak klere hink my tegemoet met ‘n gewigtigheid en galanterie wat nie minder verouderd is as sy voorkoms nie (1996: 58).
Evenals mijnheer Teubes blijkt mevrouw De Lairesse heel ouderwets te zijn in haar omgang met mensen. Zij is "’n Ou vrou, ‘n ou dame , oorlewende lid van die Kaapse adel uit die Kompanjiestyd..." (1996: 67). Zij is zich van haar sociale stand heel bewust en verstrekt op een plechtige, bijna neerbuigende manier een uitnodiging aan de reiziger om bij haar op de koffie te komen:
My oorlede man was uit Nederland afkomstig, en in vroeër jare, in die tyd van die Kompanjie, was dit ‘n vaste gebruik dat Nederlandse besoekers by ons aan huis onthaal word. Kom drink aanstaande week een middag by my koffie, Maandag of Dinsdag (1996: 65).
De plechtigheid rondom haar vertrek is hoogst overdreven en dient alleen om haar nog meer belachelijk te maken:
...en sy is weg, saam met die jong vrou wat haar heelmiddag geselskap gehou het en ‘n jong slavin wat ongemerk haar verskyning gemaak het, wat haar albei volg met sjaals, sluiers, kussings, ‘n voetbankie en ‘n psalmboek wat my nie eerder opgeval het nie (1996: 65).
Erger nog is het feit dat haar vroegere uitnodiging aan de reiziger echter niet ernstig bedoeld schijnt te zijn. Wanneer hij bij haar opdaagt, blijkt zijn aankomst namelijk heel onverwachts te zijn:
...al is ek uitgenooi en die dag van my besoek uitdruklik bepaal, is dit asof die klank van my rylaarse oor die vloerteels die stilte versteur en my koms die vertroude roetine van die huishouding onderbreek en ontwrig (1996: 68).
Haar beschrijving staat in duidelijk contrast tot het beeld van de vrome godsdienstganger dat zij waarschijnlijk graag voor zou geven door haar opdagen bij de religieuze bijeenkomst van Teubes en haar ogenschijnlijke interesse in heilige lessen.
Maar ook al is haar geloof, en zelfs haar uitnodiging ernstig bedoeld, komt zij, zoals trouwens de meeste andere vertegenwoordigers van de Kaapse elite, toch nog heel oppervlakkig en geveinsd voor. Zij spreken Nederlands, maar het is een ouderwets Nederlands dat zij uit oude boeken aan hebben geleerd, niet hun eigen taal.
|
|
|
Onse angeltjie bied hier nog 'n eerste: 'n reklame-vrye (jammer, hoor) klein oriëntasie oor die Ierse letterkunde:
Die werke van Oscar Wilde, George Bernard Shaw, Samuel Beckett, William Yeats en James Joyce, die grotes in Anglo-Ierse letterkunde, watter literatuurliefhebber ken hul nie? James Joyce (1992-1941) se Dubliners (1914), A Portrait of the Artist as a Young Man (1916), Ulysses (1922) en die enigmatiese Finnegans Wake (1939) is nog steeds, saam met Beckett se dramas, en die poësie van Yeats, hoekstene van die literêre kanon, verpligte leesstof vir enigeen wat ernstig in letterkunde geïnteresseerd is. Helize van Vuuren |
Dit is misschien de grootste aanklacht tegen hen: zij zijn niet eerlijk. Hun plechtige taalgebruik en schijnbare toewijding aan manieren en hoffelijkheid zijn gewoon een facade om hun zwakheden, hun "pretensies" en "korrupsie" te verdoezelen, een middel om een buitenlander te "kan verlei om meer te verwag as wat hom ooit sal toegestaan word" (1996: 21).
De Boeren
De boerenkarakters krijgen een betere behandeling in Verkenning. Zij verschillen in vele opzichten van hun Kaapse verwanten. Zij zijn minder geleerd maar ook meer bescheiden in hun omgang en voorkomst. Zij zijn vooral eerlijk en hebben geen pretenties, iets wat in tegenstelling staat tot de sociale "strebers" van de Kaap.
Het eerste contact van de reiziger met de boerenmaatschappij (behalve zijn korte voorstelling aan mijnheer Langenbrink, die aanvankelijk door de reiziger beschreven is als iemand van wie "vermoedelik geen alte groot verfyning verwag kan word nie"), gebeurt op het huwelijksfeest in Stellenbosch.
Terwijl de andere bruilofsgasten feestvieren, neemt de reiziger weinig deel. Hij wisselt een paar woorden met mevrouw De Lairesse en maakt een kleine wandeltocht met haar nichtje, Cornelia, door de aan het huis grenzende tuin. Maar anders mengt hij zich min of meer niet in de gesprekken en de bedrijvigheden van het feest. Hij praat wel af en toe met Johannes, die hem als een soort geestelijke raadgever beschouwt, maar zelfs met hem houdt de reiziger zich steeds op een afstand.
Zijn terughoudendheid en afzondering van de andere feestgangers hoeft echter niet verbazingwekkend te zijn. Al vanaf het begin van het verhaal weet de lezer van zijn belangstelling voor boeken en cultuur. Zijn vele verwijzingen naar "kalfsleerbande" (1996: 23 en 182) en zijn kennis van literatuur ("My oog beweeg oor boeke wat ek reeds ken, oor titels wat vertroud is" (1996: 182)) bevestigen dit feit.
De feestgangers op het huwelijkfeest zijn echter meestal boeren; mensen die, in de woorden van dokter Lichtenstein, "in die afsondering lewe met hul slawe, nagenoeg ongeletterde mense". Zij leven buiten de omvang "van alles wat ons met die begrip beskawing verstaan". (104). Zij belichamen dus het tegenovergestelde van de verfijndheid van de reiziger:
Vol selfvertroue praat en lag hulle onder mekaar en gee opdragte aan die slawe wat hulle bedien, onbewus van die onbetaamlikeid van hul grappe, die onverfyndheid van hul tafel-maniere en die onversorgdheid van hul taal (129).
Zij praten over hun slaven, over familieleden en over hun boerderijen. De reiziger, aan de andere kant, is gewend aan studeerkamers en zijn vaders bibliotheek. Dit feest is dus voor hem een uiterst vreemde gebeurtenis waar hij zich een buitenstaander voelt:
Almal weet wie ek is, die vreemdeling, die besoeker uit Nederland, roep my in die verbygaan verwelkomend toe en knik glimlaggend, maar hulle is deurgaans vir my onbekend... (1996: 118).
en later om dit beeld van afzondering verder te versterken, zegt hij: "Dit is boeremense wat hier saam verkeer..." (1996:129).
Het beeld van de boerenkroeg waar de reiziger en Paap/de Paap overnachten is ook uiterst onverfijnd. Die mannen die van de kroeg gebruik maken lijken in de eerste instantie meer op dieren dan op mensen. Men is dus geneigd om te denken dat zij in een negatief licht getoond worden. Maar zoals Paap zelf toegeeft:
In Afrika is dit nodig om eers alles te vergeet wat mens in Europa aangeleer het ... In Afrika moet jy alles wat jy uit Europa saamgebring het verloor (1996: 323).
Dit zijn mensen die, ondanks hun intellectuele zwakheid, de nodige kennis bezitten om in Afrika te overleven.
De reiziger zelf weet gaandeweg de vaardigheden over welke mijnheer Langenbrink (zijn reisleider naar Graaff-Reinet en de Boer die men ten beste leert kennen) beschikt, te waarderen:
Ek staan hulpeloos teenoor hierdie man se wesenlike vreemdheid, magteloos in my onbeholpenheid as buitelander wat in die loop van ons samesyn telkens weer goedhartig en bejammerend uitgelag, ingelig of reggehelp moet word, steeds bewus van my onhandigheid en onkunde en sy eie meerdere kennis en bedrewenheid in elke vaardigheid wat hier van nut of belang kan wees... (1996: 267).
Dit is dus een erkenning van de waarde van de eerder practische kennis van een boer tegenover de intellectuele, maar op dit gebied nutteloze, Europese beschaving waar de Kapenaars naar streven.
Hoewel deze boeren dus niet beschaafd zijn volgens Europese maatstaven, worden zij duidelijk op een minder ongunstige wijze beschreven dan hun stedelijke tijdgenoten. De tegenstelling van de Europese cultuur, zoals dit aan de Kaap wordt beleefd, met daartegenover het cultuur van de Boeren, blijkt dus een minder negatief en zelfs positief beeld op te werpen van het "boerzijn".
Religie
Religie is een van de belangrijkste motieven in Verkenning en de vertegenwoordigers hiervan, maken dus ook een belangrijke groep uit. Het thema van religie wordt voor het eerst genoemd tijdens de discussie over de Kaapse dames bij de Gouverneur, wanneer officier De Broglie spreekt van "die vlieënde tering van die vroomheid," die zich in de Kolonie heeft gevestigd.
Hiermee verwijst hij naar de stroom van Nederlandse missionarissen die naar Zuid Afrika waren gekomen om de "heidense woesteny...te bearbeiden" (Van Vuuren, 1997:60). De vatbaarheid van Afrikaners voor dit soort religie wordt onder meer uitgebeeld op de gebedsdienst die bij mijnheer Teubes plaatsvindt, waar de groep oude dames gretig naar de lessen van een pas aangekomen Nederlandse missionaris luisteren.
Maar zijn geloof is een geloof dat voor de Kapenaars gemaakt is. Zijn vroomheid wordt op een heel cynische wijze beschreven en zijn gedrag lijkt eerder geveinsd te zijn dan uit echte geloofsgronden voort te komen. Dit wordt gesuggereerd door de beschrijving van het einde van zijn preek; een gebed dat bestaat uit:
...aaneengerygde frases en sitate wat uit boeke of preke oorgeneem is, gevoelvol voorgedra met ‘n ligte trilling in die galmende stem, maar sonder aantoonbare insig in die betekenis van die woorde of die begrippe (1996:64).en in de volgende passage:
Wanneer die diens oor is, bly die sendeling staan waar hy is asof hy uitgeput of ontledig is, terwyl hy sy gesig met ‘n groot sakdoek afvee, of miskien weet hy eenvoudig nie hoe hy hom verder moet voordoen nie... (1996: 64).
Er wordt in ieder geval ijverig naar zijn preek geluisterd door de leden van de vergadering en zijn oppervlakkige vroomheid beantwoordt heel knus aan de religie van de bijwoners van deze dienst: mevrouw De Lairesse en gezelschap.
De reiziger zelf heeft echter een enigzins minder gelovige mening over de lessen van Broeder Smit dan de andere mensen:
(...)op ‘n manier het hy geleer om ‘n vrome redevoering aanmekaar te prutsel, dog geeneen van die lesse is afgerond en in geen van sy moeisaam verworwe vaardighede is hy behoorlik gegrond nie (...). (1996: 64).
De reiziger is ook sceptisch tegenover het geloof van de neef van mevrouw De Lairesse, Johannes, die zich als een toekomstige missionaris ziet. Op de bruiloft bezint de reiziger zich over de frase "Kind van die Here" terwijl hij bezig is met Johannes te praten:
’n Kind van die Here, dink ek onwillekeurig by myself. Waarom kom die uitdrukking slegs spottend of ironies by my op...? (1996: 135).
Maar Johannes is niet voor honderd procent Kaaps; hij woont met zijn zuster in een klein dorpje aan de Hexrivier en zijn geloof, hoewel misschien een beetje naïef, schijnt eerlijk te zijn.
Er zijn ook andere vertegenwoordigers van Christelijkheid die niet op zo een negatieve manier omschreven worden. Iets later in het verhaal wordt de figuur van Machtelt Smit minder spottend geïntroduceerd als een van de zendelingen die echt de woestenij in zijn gegaan. Hoewel zij tamelijk terughoudend is wanneer zij de reiziger ontmoet, schijnt haar geloof, evenals die van Johannes, ongeveinsd te zijn. Deze indruk wordt heel doeltreffend versterkt door het verslag van een slavin die haar ervaringen met een missionaris beschrijft:
Die ounooi het eenvoudig met ons gepraat sodat ons kon verstaan en het mooi met ons gewerk. Toe het ek geleer wat saligheid beteken, en verlossing, en genade, en ek het leer lees, sodat ek baie van die woorde wat in die boekie staan, kon uitmaak (1996: 187).
Dit verslag dient onder meer als tegenbeeld tot het aanvankelijk ironische beeld van zendingwerkers dat tot op dit punt in het boek geschilderd is. Deze indruk wordt ook later bevestigd door de beschrijving van de figuur van Van der Kemp die ook beschreven wordt als iemand die zich eerlijk aan het werk des Heren toegewijd heeft. Bijzonder roerend is het stuk waar hij beschrijft hoe hij de dag na de dood van zijn vrouw en zijn dochter besloten heeft zich met de zielzorg te bemoeien:
...daardie oggend in die kerk het ek my vrywillig aan die Here Jesus onderwerp wat ek voorheen nooit geken of gesien het nie, en wat ek nou so onverwags ontmoet het (1996: 342).
Ironisch is ook het feit dat de reiziger, die zelf de zoon van een Nederlandse geestelijke is, geen teken van geloof toont. Dit blijkt reeds aan het begin van het verhaal waar mevrouw De Lairesse hem vraagt wat zijn vader zou denken over zijn onlangse theateravond met de officieren: "Wat sou jou vader salig hiervan sê?". In een poging om diplomatisch te zijn, zegt hij: "My vader het geen sterk gevoelens oor die teater gehad nie, mevrou..." (1996: 119).
Zijn gebrek aan religieuze ijver geeft hem echter de mogelijkheid om onpartijdig te zijn in zijn verslag en wordt waarschijlijk niet als aanslag bedoeld tegen de religie op zich.
De ontwikkeling van de Afrikaanse taal wordt hier ook onder de loep genomen door Schoeman. Taal wordt vooral als gereedschap gebruikt om de reeds duidelijke verschillen op sociaal, religieuze en culturele vlak en van tot opzichte stand en beschaafdheid nog scherper ten toon te stellen.
Hoewel Nederlands de ambtelijke taal is in Verkenning en Nederlanders het land regeren, hebben de "Nederlandstalige" afstammelingen die uit vroegere tijden zijn overgebleven hun eigen cultuur ontwikkeld ten koste van hun Europeesheid. Dit wordt hier duidelijk uitgebeeld want, hoewel Nederlands nog als Hoch Sprache dient ten tijde van dit verhaal, spreken veel van de plaatselijke mensen een verwrongen variant ervan die voor de reiziger soms makkelijk, meestal echter moeilijk, verstaanbaar is. De vertegenwoordigers van deze Afrikaanse taal komen bijna allen als, zo niet helemaal, dan wel redelijk ongeleerde mensen voor. Hun taal is eerder gesproken dan geschreven en hun cultuur stelt dus weinig belang in letterkunde en boeken, twee van de belangrijkste zuilen van Europese beschaafdheid.
Binnen Zuid Afrika zijn er vele plaatselijke varianten van het Kaapse Nederlands die sterk van het standaard Nederlands verschillen. Dat wat men in Graaff-Reinet (of misschien zou Graffernet {53;1996} een meer passende spelling zijn!) sprak was dus redelijk verschillend van wat men in Kaapstad sprak, laat staan nog in Nederland.
De taal van de reiziger is ook die van de hogere standen van de Nederlandse samenleving. Zijn vader was een pastor en zijn oom aan moederskant, is de Gouverneur al uit beroepskringen bekend. Zijn belangstelling in boeken en zijn algemene kennis van cultuur bevestigen nog verder zijn geleerdheid. Hij gebruikt bijna altijd redelijk formele taal. Wanneer hij met de Gouverneur praat, vergeet hij nooit om hem als "Eksellensie" aan te spreken. Hij gebruikt nooit het woord "jy" als hij iemand aanspreekt, behalve Johannes, die jonger dan hij is, en zijn woordenschat is dat van iemand die een grote deel van zijn leven in zijn vaders bibliotheek heeft doorgebracht.
Wat hier echter werkelijk belangrijk is, is het feit dat, zoals op bijna elke vlak van het verhaal, de lezer gedwongen is om de taal (m.a.w. het niveau van beschaving) van de Nederlandse reiziger (of van de Gouverneur, of van de Paap) met die van de plaatselijke mensen te vergelijken. Het gaat hier dus om een duidelijke juxtaponering. De taal van de Afrikaners lijkt hier echt op een taal die niet een taal is; het wordt uitgebeeld als een soort mengelmoes van plaatselijke varianten en accenten die tussen verstaanbaar en volledig onontcijferbaar zweven, maar op geen moment is er sprake van een onafhankelijke taal. De reiziger heeft moeilijkheden om de mensen om zich heen te verstaan maar dit onvermogen lijkt meer voort te komen uit een onvermogen om deze nieuwe mensen te begrijpen dan om hun taal te verstaan.
Wanneer bijvoorbeeld de reiziger de neef van mijnheer Teubes ontmoet, die hem uitnodigt op de bijeenkomst bij zijn oom, komt dit duidelijk te voorschijn. Wanneer de uitnodiging uitgereikt is, merkt de jonge reiziger bijna spottend op dat hij verwronge Nederlands (50;1996) praat. Hij wordt haast als een kind beschreven die probeert om op zijn leraar indruk te maken en zijn taalgebruik bevestigt dit feit nog verder:
Johannes Teubes, namens my oom Johannes Teubes de oude van die Breë Straat, ‘n voorreg, ‘n eer en ‘ n voorreg, kan ek u verseker, in ons stad te verwelkom, ons aller naam. Hy praat vinnig en uitasem, klaarblyklik oorspanne as gevolg van die eise wat hierdie plegtige aanspraak aan hom stel.. (50;1996).
De reiziger is dit soort overdreven beleefdheid klaarblijkelij niet gewend en vindt het gedrag van Teubes de jongere bijna belachelijk. Later merkt de reiziger op:
[Hy] spreek my aan in onbuigsame Nederlands wat hy vermoedelik eens uit ou boeke aangeleer het (51:1996).Met zijn aankomst bij mijnheer Teubes thuis om aan de gebedsdienst deel te nemen, beschrijft de reiziger het Nederlands van mijnheer Teubes de oude op een insgelijks spottender wijze:
[Sy Nederlands is E.B.] stywer en formeler as sy neef s’n, asof dit uit ‘n nog ouer handboek aangeleer is (58;1996).Men zou dus de conclusie kunnen trekken dat, zelfs onder de meest vooraanstaande gezinnen aan de Kaap, goed Nederlands, net goede kleren, moeilijk te vinden is.
Van de andere mensen die de bijeenkomst bijwonen, maakt de weduwee De Lairesse misschien de belangrijkste personage in de vergadering uit. Zij spreekt ook beter Nederlands dan mijnheer Teubes: "...die Nederlands waarmee sy my aanspreek is korrek" (59;1996). Maar zij is immers een overblijfsel, "‘n oorlewende lid van die Kaapse adel" (67;1996) een relikwie vanuit de tijd van de Compangnie, en hoort eerlijk gezegd niet helemaal bij de nieuwe "Kaapse adel", namelijk diegenen die geen echte connectie meer met Nederland voelen maar zich toch als mensen van hoge stand bezien. Er bestaat echter nog een verbintenis tussen haar en haar Europese wortelen, die zij blijkbaar bewuster op na houdt door de connectie van haar overleden man connectie met de Compagnie. Dus, alhoewel zij ook een vast deel uitmaakt van de Kaapse maatschappij, is haar kennis van das Europäische nog niet volledig uitgestorven. Haar suggestie dat de reiziger bij haar koffie zou komen drinken, toont dat zij nog op zijn minst de schijn wil geven van interesse in het gezelschap van Europeërs, ook al is deze uitnodiging maar een formaliteit.
Zoals op bijna alle andere vlakken van de Zuid Afrikaanse maatschappij in dit boek, wordt het contrast tussen Europees en Afrikaans al hoe scherper zichtbaar, naarmate men verder naar die limiete komt, hoe verder weg men van de Kaap komt.
Zoals reeds hier boven genoemd, wordt dit contrast heel duidelijk getoond wanneer de reiziger naar het huwelijksfeest gaat op Stellenbosch. Zijn gevoel van uitgeslotenheid in het gezelschap van boeren die nog minder verfijnd zijn in hun omgang dan de Kapenaars is het gevolg, niet alleen van zijn onkunde terzake de gewoonten van de boeren, maar ook vanwege de taal die er gesproken wordt die nog meer verwrongen is dan aan de Kaap gesproken wordt. Hij beschrijft hen als:
...koloniste wat in ‘n plaaslike dialek met mekaar lag en skerts en nie bewus is van die feit dat hul taal ... in enige opsig afwyk van die norm... (129;1996).Zijn beschrijving van het wordende Afrikaans wordt ook niet meer vleiend naarmate men verder leest. Nog later beschrijft de reiziger de taal van de Langenbrinks als "gebroke Nederlands...deurvleg met frases uit die Nederlands van amptelike dokumente" (286;1996).
Maar wat er ook hier opvalt is dat, hoewel zijn beschrijving van het Afrikaans niet direct vleiend is, het toch niet de bedoeling is om de lezer een slecht beeld van de Afrikaners voor te spiegeln. In tegendeel, het respekt van die reiziger voor de Langenbrinks, vooral mijnheer Langenbrink, groeit naarmate hij tijd met hen doorbrengt.
De reiziger zelf erkent: "Ek staan hulpeloos teenoor hierdie man" (mijnheer Langenbrink) (267;1996).
Deze "[b]oer wat ‘n dialek van Nederlands praat wat [de reiziger] algaande begin verstaan" (267;1996) is iemand wiens kennis van het veld het enige is dat de reiziger veilig naar zijn bestemming zal brengen.
Hoewel hun taal iets minder verfijnd voorkomt dan het Nederlands dat men aan de Kaap spreekt, weerspiegelt hun taal hun leven. Het is een taal die meer te maken heeft met het schreeuwen van opdrachten en het duidelijke overdragen van simpele gegevens, en blote overleving dan met de geaffecteerd hoffelijkheid en cultuur van de Kapenaars.
Zoals op andere vlakken heeft de reiziger dus minder negatiefs te zeggen over de simpele taal van de boeren die hij ontmoet, dan over het enigzins overdreven Nederlands dat men aan de Kaap spreekt. Een Iers perspectief
Maar wat zijn dus de parallellen tussen Ierland en het Zuid-Afrika van Verkenning?
Ierland en Zuid-Afrika zijn twee landen die allebei een koloniale geschiedenis hebben. Het is dus geen wonder dat de thema’s van religie, sociale stand en taal heel belangrijk zijn als men een idee wil krijgen van hoe de verschillende delen van onze geschiedenis in elkaar zitten.
Volgens mij is het typerend van een koloniale/post-koloniale staat dat de normen waaraan men zijn sociale stand meet, wezenlijk anders zijn dan in niet-koloniale landen. In Verkenning zien wij dat de Nederlandse reiziger zich niet echt thuis voelt in het gezelschap van Afrikaners, zij het Kapenaars of Boeren, omdat zijn eigen Europese opvoeding hem niet in staat stelt hun denkpatronen te begrijpen.
Doch ondanks deze onkunde neemt hij aanvankelijk aan dat zijn eigen Europese cultuur superieur is aan deze van de, voor hem, over het algemeen redelijk ongeletterde Afrikaanse mensen.
Deze tegenoverstelling tussen geleerd en ongeleerd, beschaafd en niet-beschaafd vindt een bijzondere weerklank ook binnen de Ierse geschiedenis. Schoeman zelf schrijft hierover in zijn roman By Fakkellig. Zijn hoofdkarakter, David, de zoon van een grondeigenaar, moet zijn eigen natuurlijke driften in toom proberen te houden wanneer hij probeert om de Ierse pachters en boeren uit zijn omgeving te leren kennen. Hij moet steeds vechten tegen de vooroordelen van zijn eigen mensen (die zich min of meer als Engels beschouwen) ten opzichte van de Ieren. Het voortdurend herhalen van de uitdrukking: Dit is nie ónse mense nie slaat de toon aan voor het hele boek en dient om een beeld te geven over hoe de twee strijdende partijen elkaar zien. Vandaag is de situatie iets anders maar binnen Ierland is er toch nog een ideologisch verschil tussen mensen uit het oosten, vooral Dublin, en mensen van overal elders; of tussen mensen die naar Engeland kijken om cultuur en beschaving te vinden en mensen die de Ierse cultuur aanhangen.
In Verkenning zijn de betrokken partijen niet dezelfde maar het idee wel. Het contrast tussen de boeren en de inwoners van de Kaap lijkt in meerdere opzichten op de situatie van de Ieren.
Religie als scheidingsmuur
In Ierland rusten, of in ieder geval rustten, de sociale standen op twee hoofdfactoren: religie en taal. Hoewel in Verkenning religie belangrijk is als motief, speelt die niet dezelfde rol in de Zuid-Afrikaanse maatschappij van dit verhaal als in de Ierse maatschappij. Van een tegenoverstelling van Katholiek en Protestant of zelfs van twee verschillende religieën is er in Verkenning geen sprake. In Ierland is dat echter wel het geval. Ook waar is het feit dat deze strijd niet alleen gaat om de theologische details van de betrokken religieën maar historisch-nationalistischee wortelen heeft. Het is dus moeilijk om een rechtstreekse parallel te trekken.
Waar echter wel een parallel bestaat, is in de wijze waarop godsdienst wel eens een meer maatschappelijke rol speelt dan bloot de uitdrukking van religieuze overtuiging. Wanneer mijnheer Teubes een gebedsdienst bij zich aan huis organiseert, ziet men dat de aanwezigheid van twee Europeanen (de Nederlandse reiziger en een pas aangekomen Nederlandse predikant) en van de weduwee de Lairesse van groter belang is voor de leden van de gemeente dan de gebeden zelf.
In Ierland was het Katholicisme voor velen eerder een teken van verzet tegen de Protestantse overheid. Omdat de meerderheid van de Ieren katholiek waren (en trouwens nog steeds zijn), betekende dit dat men ook een soort gemeenschappelijk moraalsysteem had. Als men dus een zonde beging die moeilijk te verbergen was (bijvoorbeeld: zwanger worden voor je huwelijk, te veel drinken enz.), stootte je niet alleen tegen de regels van je eigen geloof maar ook tegen die van het gemeenschappelijk geloof. Dus als men naar de kerk ging, was het voor velen deels omdat men een bepaald beeld van zichzelf aan de rest van de gemeente voor wilde geven m.a.w. dat men iemand is die zijn verplichtingen tegenover zijn geloof niet nalaat.
In Verkenning wanneer mevrouw de Lairesse naar de gebedsdienst gaat is het ook deels om haar sociale positie te handhaven. Een ander voorbeeld hiervan is mijnheer Teubes, die alleen van de meest vooraanstaande burgers uitnodigt om überhaupt aan de dienst deel te nemen.
Later, aan huize de Lairesse, ziet men ook hoe Cornelia uit de preekbundel voor haar tante voorleest. Opvallend is het feit dat mevrouw de Lairesse rustig blijft zitten te midden van al haar bedienden, die allen met het een of ander bezig zijn. Mevrouw de Lairesse zelf is echter met niets anders bezig dan met het luisteren naar Cornelias lezing. Het is eigenlijk moeilijk om het beeld van haar dat de reiziger ons biedt ("waardig in ‘n armstoel soos ek haar by de Teubesse gesien het, met kussings agter haar rug en ‘n bankie onder haar voete") te verzoenen met de boodschap van het Christendom en met het voorbeeld van "ootmoedige aanbidding" waarover er aan haar voorgelezen wordt. (Dit zeer publieke vertoon van vroomheid heeft trouwens weinig te maken met het eerlijke, practische geloof van Machtelt Smit of Van der Kemp.)
Dus in het algemeen is religie in Verkenning niet alleen een teken van geloof maar, vooral aan de Kaap, eerder een sociaal teken van hoe vroom en hoe goed men wel is en, by implicatie, wat voor soort positie men inneemt in de maatschappij.
Taal
Eveneens opvallend, is de rol van taal in Verkenning en vooral het feit dat, terwijl het Afrikaans zich nog niet volledig ontwikkeld heeft als zelfstandige taal, er toch onderscheiden wordt tussen wat men in Zuid Afrika spreekt en echt Nederlands. Afrikaans wordt beschouwd als een dialect. Er is eigenlijk nooit sprake van een Afrikaanse taal in het boek en natuurlijk erkent men niet dat dit dialect van Nederlands ooit als middel zou kunnen dienen tot het overdragen van cultuur. De Bijbel, alle ambtelijke mededelingen en alle schriftelijke communicatie (behalve de in het Frans geschreven uitnodiging van de Gouverneur) worden in het Nederlands verricht. Nederlands is als cultuurtaal ook de taal waarmee men zich onderscheiden kan van ongeleerde mensen.
|
|
|
Die oorspronklike Ierse taal, Kelties of meer presies Gaelies (Gaelige in Iers, uitgespreek as "Gway-ligye") word slegs nog hier en daar in uithoeke van Ierland, sogenaamde "Gaeltachta", gepraat. As Keltiese taal is Iers verwant aan Skots, Walesies, Bretons, Manx en Cornies. Op skool is Gaelic weliswaar ‘n verpligte vak, maar dit lei eerder tot negatiewe assosiasies (iets "ouderwets", vir ou mense, of verbete nasionaliste) as taalliefde. Daar is ook ‘n nuut-opgerigte Ierse televisiestasie en radio-sender, asook Ierse weekblaaie - almal gemik op bewaring van die verdwynende taal. Karel Schoeman se Ierse dagboek, Berig uit die vreemde (1966), in vele opsigte ‘n voorstudie vir sy Ierse roman By fakkellig (1966), bied meer insae in die Ierse situasie en (Suid-)Afrikaanse parallelle: ‘n Afrikaner wat ‘n tyd lank in Ierland deurbring, sal ... seker deur min dinge só getref word as die posisie van die Ierse taal. (...) Hier is ‘n volk met ‘n ryk en ‘n mooi taal, ‘n taal met eeue-oue tradisies en letterkunde, ‘n volk wat vry is om hul taal te praat - en hulle verkies om Engels te gebruik! ‘n Mens sou weke in Ierland kan deurbring sonder om ‘n woord iers te hoor of veel daarvan op te merk. Helize van Vuuren |
In Ierland is de kwestie van taal ook al lang een twistpunt, want terwijl het Iers nog door een kleine minderheid als alledaagse taal gebruikt worddt, is het Engels toch de spreektaal van de grote meerderheid van het volk.
Dit is tot een twistpunt geworden, vooral in het oosten van het land (het deel dat naast Engeland ligt) want, hoewel vele oosterlingen interesse tonen wanneer er sprake is van het Iers, zijn toch weinigen bereid om hun Engels op te offeren ten gunste van een taal die bijna uitgestorven is. Er heerst daar de mening dat, als men zich echt wil uitzonderen op intellectueel of zakelijk niveau, men Engels (of Duits, Frans, Spaans...) moet spreken.
Naarmate men echter naar het westen, noorden (behalve zekere delen van Noord Ierland natuurlijk) of tot een beperkte mate ook het zuiden gaat, merkt men een steeds grotere interesse in de Ierse taal en tradities.
In Verkenning is dit soort verschil tussen het cosmopolitische standpunt van de Kapenaars en dit van de landelijke mensen ook aanwezig. Aan de Kaap ontmoet de lezer mensen die een redelijk goede kennis hebben van het Nederlands: mevrouw De Lairesse, mijnheer Teubes (al is zijn Nederlands een beetje ouderwets), om van het grote aantal Nederlanders die daar wonen maar te zwijgen.
Maar, hoe verder men naar die limiete van de Nederlandse nederzetting komt, hoe minder Nederlands de mensen zijn, in hun gedrag en in hun taal. Zoals in Ierland is de heart-land van de inheemse taal niet in de pseudo-cosmopolitishee hoofdstad te vinden maar op het land, waar de cultuur van de grote stad en het belang van social stand niet, of tenminste minder, aan bod komen.
Conclusie
In Verkenning krijgt de lezer een partijdig verslag door een onpartijdige verslaggever en deze partijdigheid wentelt om de kwestie of men een Kapenaar of een Boer is.
In deze roman schijnt alles wat uit de Kaap komt, te lijken op de belichaming van alles wat fout is. Naar Schoemans beschrijvingen van de ouderwetse manieren en de overdadige pracht van de Kapenaars, dienen deze alleen om de schijn te wekken van een beschaafde, vriendelijke en vrome Kaapse maatschappij, eigenschappen die met de werkelijkheid niet overeenstemmen.
De Boeren, aan de andere kant, worden beschreven als een enigzins rauw maar toch trots volk dat ondanks hun gebrek aan Europese beleefdheid een zeker zelfvertrouwen heeft als gevolg van hun moeilijk maar eerlijk leven. Hun nauwkeurige kennis van hun land, zoals getypeerd door Langenbrink, wordt als een soort tegenmodel voorgelegd voor aan de ene kant de Europese beschaafdheid en aan de andere kant de valsheid van het Kaapse leven.
Edward Burke
M.A. student
Internationale Betrekkingen
Dublin City University
Schoeman, Karel. 1996. Verkenning. Kaapstad: Human & Rousseau.
Van Vuuren, Helize. 1997. "Op die limiete": Karel Schoeman se Verkenning (1996). Literator 18(3), Nov:57-79.
|
|
  | ||||||||||||||||||||||
| ||||||||||||||||||||||
